|
Przekłady |
WIZJE |
ALBERO |
Fraza |
Kwartalnik Artystyczny 2017 |
Odra 2013 |
PIW |
CZAS LITERATURY
Czas Literatury nr 4 (24) / zima 2023/24BLASKI I CIENIE ŻÓŁCI Inspiracją pomieszczonego tu przekładu poematu George’a Szirtesa były dwa obrazy Marca Chagalla, Żółty pokój1 oraz Rabin2. Nawet tytuł swojego wiersza wziął poeta z pierwszego obrazu. Opiszmy pokrótce oba te dzieła sztuki wizualnej, bo korespondują z poematem Szirtesa poprzez kolor jako symbol; a także poprzez wielowymiarową i wieloznaczną żółć na poziomie wizji i języka. Żółty pokój Chagalla ma swoją nazwę od koloru, zagarniającego przestrzeń obrazu, który jest pokojem. Żółć jest dopełniona kontrastującą bielą samowaru na stole. Światło nocy dochodzące przez drzwi nie-drzwi próbuje rozsadzić wnętrze. I choć świat zewnętrzny jest w zdecydowanych odcieniach fioletu, różu, wiśni i granatu, jego światło nie jest w stanie przebić się do Żółtego Pokoju. Pokój jest rozświetlony swoją własną nieprzenikalną żółcią. Wszystkie obiekty unoszą się (jak to u Chagalla) – krzesło, stół, nawet ściany i deski podłogowe. Tak jakby demonstrowały poczucie wiecznej niestabilności materialnego świata. Po jednej stronie obrazu znajduje się postać kobiety siedzącej na krześle, z głową „do góry nogami” osadzoną na szyi, jakby jej świat stanął na głowie, ale kobieta nie mogła nic z tym zrobić, tylko nieruchomo siedzieć na krześle i uśmiechać się do siebie. Po przeciwnej stronie stołu dziwne zwierzę, jakby monstrualny pies skrzyżowany z koźlęciem bez rogów, patrzy wyczekująco na przygotowane trzy szklanki do herbaty, choć w pokoju znajdują się tylko dwie osoby – siedząca kobieta i wychodzący mężczyzna, próbujący, jakby nieskutecznie, przebić ścianę żółtego immamentnego światła. Ten pozornie zwykły, skromny pokój jest fantasmagorycznym obrazem, który symbolizuje zagadkę istnienia. Pokazuje irracjonalność ludzkiego losu, tajemnicę bytu i pewną małą porcję podskórnej nadziei w szczelinie pomiędzy światami nieprzystających kolorów. „Wewnętrzne światy są także tematem obrazu Rabin, powstałego w Paryżu w 1912 roku, na którym rabin przerywa lekturę książki, by zafundować sobie szczyptę tabaki. Koncentrując się na żółci, zieleni i czerni, paleta obrazu w równym stopniu współtworzy enigmatyczną atmosferę obrazu, co odwrócony podpis artysty”. „Sztuka wydaje mi się bardziej stanem umysłu” – powiedział Chagall swojemu przyjacielowi Guillaume’owi Apollinaire’owi.3 Jednak George Szirtes nie pisał o obrazach Chagalla, a o sensie, którego szukał w tych dwóch malarskich dziełach, a może też w innych obrazach swojej pamięci. Na pewno również w pamięci odziedziczonej po przodkach, zwłaszcza po rodzicach – domyślnej, zaadoptowanej jak nieswoje-swoje dziecko. Pamięci cudownego i nienawistnego koloru żółtego, który kojarzy się z żydowskością. Każdy żyd w czasie wojny był skazany na opaskę z żółtą gwiazdą Dawida – znak rozróżniający, który Niemcy narzucili izraelitom w III Rzeszy i w krajach okupowanych. Za jej brak na ubraniu formalnie groziła kara więzienia, lecz praktyka była znacznie okrutniejsza. Więc bycie żydem oznaczało przykucie do metaforycznego (i nie) pokoju-celi, mniej więcej takiego jak ten opisany w wierszu poety. Pokój był punktem wyjścia do świata, na zewnątrz którego było miasto i niebo. One niosły pokusę wolności, ale i zagrożenie. Żółty Pokój to miejsce zapewniające jednocześnie bezpieczeństwo i izolację. Rodzina George’a Szirtesa to świeccy, niepraktykujący żydzi. Jego matka wypierała fakt bycia żydówką. Może dlatego poemat koncentruje się na ojcu poety, a poprzez ojca na żydowskości, jego własnej i na żydowskości w ogóle. Temat ten zawsze dotkliwie nurtował poetę, który w wieku ośmiu lat wraz z rodzicami przybył z węgierskiego Budapesztu do Wielkiej Brytanii jako uchodźca. Żydowskość symbolizowana przez Żółty Pokój to dla Szirtesa zagadka do wiecznego rozwikływania. Najpierw zmierzył się z tym tematem w książce pod tytułem Mapping the Delta (2016), a potem w najnowszej pt. Fresh Out of the Sky (2021). Mówi: „Oczekiwałem, że w wierszu Żółty pokój mój zmarły ojciec czegoś mnie nauczy, coś mi uświadomi”. Istnieją więc dwie części Żółtego pokoju. W tym numerze „Czasu Literatury” prezentowana jest druga część poematu. Niemniej oba wiersze są niezależne i nie tworzą żadnej chronologii, bo nie jest to utwór narracyjny, więc nie ma kontynuacji jako takiej. Łącznikami są żółty pokój i ojciec. Połączenie pierwszego zestawu z drugim ma zasadniczo charakter techniczny i tematyczny. Mogą być czytane oddzielnie i w dowolnej kolejności. Powstały w 2016 roku Żółty pokój w tomie Mapping the Delta zaczyna się od kadru z tytułowego Żółtego Pokoju, później stopniowo wychodzimy na zewnątrz, na przykład na Ulicę Krokodyli (nie jest to pierwsze ani jedyne nawiązanie do Brunona Schultza w poezji Szirtesa). Jednak ta część wiersza nie poszerza znacząco przestrzeni tego obrazu, na ogół trzyma się pokoju, jakby kurczowo. Druga część (2021) dotyczy śmierci bohatera poematu. Również zaczyna się w pokoju, jednak dość szybko i nieoczekiwanie (jak w historii Holokaustu) wysyła bohatera, czyli ojca, do getta. A kończy się obrazami kurzu – jego prochów po kremacji. Ten wiersz nie wydaje się zmierzać dokądkolwiek, on krąży. Podstawowa jednostka wiersza składa się z dwuwierszowych części, w których zakończenia drugiego wersetu są takie same jak pierwszego, ale w kolejności lustrzanej. Od czasu do czasu werset przechodzi w płynną, swobodną formę refleksji kwestionowania siebie, to znów afirmowania swojego status quo. Poeta próbuje odkryć, co oznacza dla niego bycie żydem, skazanym (i nie) na żółć żółtego pokoju. Krystyna Lenkowska | poetka, tłumaczka, eseistka, George Szirtes Żółty pokój
Wchodzenie do żółtego pokoju Posłuchaj, jakiś stwór rusza się w kącie Ale on już zrobił to, czego ja nigdy nie zrobiłem, * To płonący pokój. Jasnożółty pokój To pokój, o którym niewiele należytych raportów. * Pobudka. Wstawać. Trzeba ruszać do pracy. To po prostu chwila epoki jak każdej innej epoki. * Powiedz nie do melodramatu, powiedz nie symbol. Powiedz nie rytuałowi, który odprawiasz we własnej pamięci, praktycznie wszystkiemu, swojej ciotce, swojej wszystkim pokojom łącznie z żółtym. Powiedz nie powiedz nie powiedz nie powiedz nie powiedz nie * Twoja intymność kroczy przed tobą. Czuję ją Są, jednak, kręgi * jak dotyka twojego karku. Jest zimna i śmiertelna. Zanim Noc w żółtym pokoju jest tylko jedną z wielu nocy: Czekasz żeby ustalić swój własny intymny To jest chwila spokoju. Są chwile jak ta * Mówię do ciebie jakbym cię Próbuję ulokować cię w twojej własnej dziedzinie. gdzie ja jestem, jak gdyby twoje oczy patrzyły przez moje. Za późno na to, szepczesz.
Dzielnica żydowska Oto dzielnica żydowska, późniejsze getto. Przedstaw mnie handlarzom. Powiedz mi o czymś Getto i getto: Drogi ojcze, to retoryczne pytania lub mapa widmo według której ulic idziesz, jak ja muszę iść moją drogą Patrz słońce świeci przez okno żółtego pokoju nawet w izolacji * W dniu, w którym wyruszyłeś na front nie mogłeś Może chodziło tylko pokój, gnicie,
Proch Twój proch jest wciąż w swoim pudle, jeszcze nierozsypany To mogło być morze, osiadłe na dnie morza * Twój proch, obóz, olśniewająca ucieczka Proch nie mówi, odpowiadasz, jakbyś mógł. * Wciąż żółty pokój, który jest tylko który przestał mówić, pokój prochem którego nie potrafię zebrać ani pozbierać w całość spada na plac, miękki I proch, O, tu. O, teraz. Obwód zamknięty i klincz To zmierza donikąd, narzekasz, Lecz nie, nie ma z tego żadnego pocieszenia, * Nie ma sensu spierać się ze zmarłym, a tym bardziej Widzę jak w ogrodzie grasz w ustach. Częstujesz mnie papierosem. * Ten wiersz krąży i krąży i nie może się wydostać. Z języka angielskiego George Szirtes | brytyjski pisarz i tłumacz z języka węgierskiego na angielski. Pochodzi z Węgier, przez większość życia mieszka w Wielkiej Brytanii. Laureat wielu nagród, m.in. T.S. Eliot Prize (2004). Od 1982 roku członek Royal Society of Literature.
1 Żółty pokój, 1911, Muzeum Leopoldów, Wiedeń, Austria. 
|