Krystyna Lenkowska

SANDOMIERSKA KATEDRA Z WŁOSKIM ŚWIATŁEM

Publicznie, mową wiązaną lub prozą poetycką, poeci wyznają miłość katedrom tak sugestywnie, że potem podczas podróży po świecie, z tomami poezji albo tomami esejów pod pachą, zamiast przewodników turystycznych, szuka się tych katedr i tych poetyckich westchnień.

Partyzancki „uchwyt” świata uprawiany przez literatów, aspirujących do poetyckiej transformacji rzeczywistości, odmienny od prac regularnej armii historyków, architektów, teoretyków sztuki, to kwestia, która nie podlega wartościowaniu, a jest raczej zapisem komplementarnym względem naukowego dyskursu.

Poetą, który nie ma wielu równych sobie w opisach najsłynniejszych zabytków Europy, jest zmarły w 1998. roku polski poeta, Zbigniew Herbert. Rażona uczuciem do tego „barbarzyńcy w ogrodzie”[1], próbowałam oglądać obce kraje oczami „barbarzynki”. Wśród „herbertowskich” katedr, bodaj najbardziej zaskakujące wrażenie zrobiło na mnie Il Duomo w Orvieto. Poza oczywistymi „cudami”, jakie kryje w sobie ta świątynia, o czym skrzętnie donoszą ogólnie dostępne źródła, spadły na mnie jak z niebiańskiej nawy arcypoetyckie eseje Herberta, które wyznaczyły moją pierwszą podróż do Włoch.

Dziwnym zrządzeniem losu, moja literacka droga do Sandomierza prowadzi meandrycznie przez Italię. Zaczyna się nieoczekiwanie od poezji włoskiego poety Mario Luziego, którego medytacje przyszło mi czytać na drodze krzyżowej w Kościele św. Jakuba w Sandomierzu[2]. Następny przystanek wiedzie przez włoskie San Gimignano gdzie, podobnie jak w Sandomierzu, mieszkał i tworzył wybitny polski pisarz, Jarosław Iwaszkiewicz[3], miastach które ukochał z wzajemnością. Czeka mnie druga podróż do Orvieto; tym razem pod kątem magicznych związków jej Il Duomo z sandomierską katedrą. Paradoksalnie, do niedawna, więcej wiedziałam o katerze orvietańskiej niż sandomierskiej, choć piękny, średniowieczny Sandomierz leży o przysłowiowy rzut kamieniem od moich rodzinnych stron. Te zaległości nadrabiam dziś con amore.

Przez kilkaset lat Sandomierz był miastem królewskim nie tylko na mapie Polski. Ze swoimi wieloma zabytkami architektury różnych epok i średniowiecznym układem urbanistycznym, na pierwszy rzut oka wygląda jak starodawne włoskie miasteczko. Nazywany jest „Małym Rzymem”, bo też posadowiony jest na siedmiu wzgórzach.

Bazylika katedralna w Sandomierzu, perła wczesnogotyckiej architektury sakralnej, leży na wzgórzu kolegiackim. Z południowego tarasu, rozciąga się jeden z najpiękniejszych widoków na pradolinę Wisły. Katedra to przede wszystkim miejsce kultu. Przybywają tu wierni, ale też turyści ciekawi jej zabytków. Chcą zobaczyć spektakularne sklepienia krzyżowo-żebrowe z oryginalnymi zwornikami o treści heraldycznej, chór muzyczny uznawany za wiodący przykład baroku, czy znakomicie modelowaną rzeźbę z podchórza, przedstawiającą króla Davida. A co mnie tu zachwyci najbardziej?

Jestem urzeczona włoskim renesansem, a w nim epickim malarstwem uproszczonej formy. Jeżdżąc po Europie śladami Piero della Francesca, obowiązkowo odwiedziłam kościół św. Franciszka w Arezzo z jego fenomenalnym freskiem „Drzewo Prawdziwego Krzyża”. Jakkolwiek trudno przypisywać artyście kreacyjne dziedzictwo maniera greca (raczej wszystko to, co jest osobne i awangardowe), dla mnie duch Bizancjum jest tam obecny. I tym tropem artystycznej wspólnoty światła podążam dzisiaj – przez dzieła mistrzów włoskiego renesansu do średniowiecznych fresków w sandomierskiej Katedrze, czyli à rebours . Piero della Francesca, jakby wzorem mistrzów sztuki bizantyjskiej, nie przytłacza naszej wyobraźni, pozwala przeżyć legendę krzyża każdemu na swój własny sposób, nie narzuca żadnej psychologii zdarzeń, „zostawia wolną przestrzeń dając znaki, jak mamy w niej odczytać jego formę, bryłę, perspektywę powietrza i światła”.[4]

Podobnie metafizyczne wrażenie odniosłam obcując z freskami w Kaplicy Madonny di San Brizio w katedrze w Orvieto. W końcu autorem jest nie kto inny jak ulubiony uczeń Piero della Francesca, Łukasz Signorelli, „(…) a światło jego jest zawsze z zewnątrz. Rzeczy i ludzie są naczyniami ciemności”.[5]

Sandomierz

Pisząc o Włoszech nadal widzę i czuję tamto światło oraz tamto „Wino, Orvieto i Sąd Ostateczny”, taki bowiem tytuł nosił rozdział mojego włoskiego eseju poświęcony Il Duomo w tym mieście. Czy śmiałabym nadać równie frywolny tytuł tekstowi o Sandomierzu? Czy podobnie mogę myśleć o sandomierskiej katedrze, miejscu, które jest elementem mojego rodzimego pejzażu historyczno-estetycznego?

Sandomierz jest popularnym celem wycieczek szkolnych, a Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Marii Panny naturalnym punktem programu takiej eskapady. Kiedy byłam w szkole podstawowej, każdy tutejszy obiekt turystyczny, przegrywał w konkurencji na atrakcyjność z kościołem św. Józefa, w którego podziemiach spoczywała (i nadal spoczywa jakby spała) wojewodzianka, panna Teresa Izabela Morsztynówna. Ta osiemnastolatka, cudownym zrządzeniem losu, leży tam prawie bez śladów rozkładu, śliczna i zgrabna w pięknym stroju, od czasu jak około 300 lat temu umarła, krótko po złożeniu ślubów czystości, aby nie mieli do niej dostępu żadni zalotnicy. Naturalną koleją rzeczy, dojrzewając i nabierając świadomości kulturowej, zaczynam też zwracać baczniejszą uwagę na kościoły jako osobne byty artystyczne. I coraz bardziej pociągają mnie (kiedyś nudne, dziś frapujące) zabytki sztuki sakralnej.

Czy potrafię spojrzeć tak wolnomyślicielsko na polskie świątynie jak patrzę na katedry Włoch czy Francji? Przecież w Polsce często dopada mnie nieszczęsna historia mojego kraju i tylko poza jej granicami (wykluczając środowiska polonijne, rozumie się) mogę na chwilę zapomnieć o bogoojczyźnianej i martyrologicznej narodowej mentalności, której jestem cząstką, czy mi się to podoba czy nie. Ale, racjonalnie kombinując, czy mogę próbować się uwolnić od kulturowego dziedzictwa filozofii trwogi? Od czujności wobec nieuchronności zła? Najpierw według koncepcji rosyjskiego pisarza, Fiodora Dostojewskiego. A potem według przerażonego jej wyznawcy, zauroczonego Dostojewskim, polskiego poety, Czesława Miłosza? (A może rację mają ci, którzy mówią, że dusza słowiańska to wymysł i egzaltacja?)

Czy mogę zapomnieć o „łez padole” polskiego kościoła katolickiego, zwłaszcza tu, w gotyckiej świątyni ufundowanej przez króla Kazimierza III Wielkiego jako ekspiacja za osobiste polecenie utopienia wikariusza krakowskiego? Od samego początku, świątynię, pierwotnie romańską, grabiły wojska mongolskie, ruskie, litewskie. Tatarzy wymordowali Sandomierzan, którzy schronili się w murach kolegiaty, a Dominikanów zaskoczyli na porannych modłach. „Krew ciekła jakby potokiem i woda Wisły krwią się zabarwiła”, pisał słynny polski kronikarz, Jan Długosz. Żywi pochowali martwych i żyło się dalej z piętnem męczeńskim na parę następnych wieków. Jeszcze wiele razy Sandomierz prześladowali obcy najeźdźcy oraz dotykały pożary, powodzie i zarazy. W połowie XVII. wieku, wycofujący się Szwedzi wysadzili zamek, co poważnie uszkodziło kolegiatę. Tak, w telegraficznym skrócie, przedstawia się tragiczna część historii sandomierskiej Katedry. To jakby fragment ściągawki katastrofisty.

A teraz kolej na jasną stronę tej historii. Król Władysław Jagiełło wielokrotnie gości w kolegiacie. Zatrzymuje się tu w drodze na swoje wesele z Jadwigą. W uznaniu zasług rycerstwa sandomierskiego w bitwie pod Grunwaldem, przywozi cenny dar, zdobyczny relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego, co podnosi rangę świątyni. Z jego fundacji, warsztat mistrza Hayla z Przemyśla wykonuje bizantyjsko-ruskie polichromie na ścianach prezbiterium. Potem przybywają do miasta kolejni Jagiellonowie wraz z renesansem i stylem królowej Bony, Włoszki z urodzenia i serca. Do kolegiaty, królewska droga prowadzi przez nieistniejącą już dzisiaj Bramę Krakowską. Słychać hejnał sandomierski. Ulicami chodzą bogaci kupcy, rzemieślnicy, złotnicy, aptekarze, medycy i kat. Piwnice pełne są towarów, wiosną pachną drzewa morelowe. W barokowym wnętrzu świątyni modlą się dostojnicy kościelni, szlachta, mieszczanie, handlarze soli, wina i tabaki, prosty lud. Wszyscy równi przed Bogiem, co symbolizuje ta budowla halowa z nawami o równej wysokości. Mistrzowie kamieniarscy z Czernej pod Krakowem tworzą unikatowe ołtarze i portale z czarnego i różowego marmuru. W XVIII. wieku, wybitny warsztat mistrza Macieja Polejowskiego ze Lwowa wykonuje wspaniały zestaw rokokowych ołtarzy bocznych, rzeźb i konsoli.

Ars moriendi

Najbardziej sensacyjne turystycznie obiekty Katedry NMP to gigantyczne obrazy należące do cyklu „Martyrologium Romanum” Karola de Prevot i jego uczniów, wykonane na początku XVIII. wieku. Wszystkie stanowią swoiste studium zagłady. I choć tematycznie przywodzą na myśl renesansowe przedstawienia sądów ostatecznych, lub danse macabre Boscha są, w swoim synkretyzmie i nieszczególnej wartości artystycznej, raczej ich przypadkową parodią. Próżno by tu szukać eschatologicznego humoru w stylu Signorelli’ego z kaplicy w Orvieto. De Prevot wykonał je na zamówienie i w dydaktyczno-religijnej manierze swoich czasów, co go usprawiedliwia i nie. Każdy z 12. obrazów tego swoistego religijnego „Kalendarium” pokazuje nieuchronność śmierci jak w rozbitym zwierciadle. To zmultiplikowana agonia świętych męczenników kościoła powszechnego z różnych epok i miejsc, ponumerowanych jak bydło w kolejce na rzeź, zebranych razem w piekielny horror. To jedyny światowy przykład „Martyrologium Romanum” w formie malarskiej w tej skali. Jego wciąż aktualna atrakcyjność polega na tym, że każdy, kto ulegnie pogańskiej pokusie czarnowidztwa (a tego w narodzie nigdy dość) może wywróżyć sobie z adekwatnego obrazu, jak dokona swojego żywota. Ja na przykład skonam przygwożdżona i uduszona między dwoma deskami, jeśli w swoim szaleństwie wierzyć tej przepowiedni. Pocieszam się, że każdy tu i tak musi zginąć w ten czy inny sposób, wymyślny dla ciała: przez utopienie z kamieniem u szyi, poćwiartowanie, poderżnięcie gardła, przyżeganie ogniem, itd., itp. Właśnie na tym polega ponadczasowa metaforyczna gra de Prevot, że przyciąga wszystkich tych, którzy ulegają odwiecznej fascynacji śmiercią lub rządnych adrenaliny.

Pod chórem wiszą cztery pozostałe obrazy tego samego autora, zaliczane do cyklu męczeństwa kościoła lokalnego. Trzy z nich ewidentnie mają swoje umocowanie w historii, natomiast obraz dotyczący Żydów jest powtarzaną ustnie, nieprawdziwą choć rozpowszechnianą onegdaj w Europie, legendą o zabijaniu chrześcijańskich dzieci w celach rytualnych. Należy tu dodać, że codzienne relacje między duchowieństwem a Żydami bywały dalekie od harmonijnych, co było poniekąd znakiem owych czasów, jednak nie można tego uznać za zjawisko reprezentatywne dla całej społeczności sandomierskiej jak i polskiej. Inicjatorem powstania antysemickiego obrazu była jedna konkretna osoba, archidiakon i proboszcz Sandomierza, który nie wart tu wspomnienia z imienia i nazwiska. Usunięcie obrazu z Katedry nie byłoby jednak, moim zdaniem, dobrym pomysłem, tak jak jestem przeciw niszczeniu pomników totalitaryzmu. Ewangelizację postrzegam jako nieskrepowany dyskurs na każdy temat, a więc i ta trudna kwestia warto aby była przedmiotem edukacji historycznej.

Moja dzisiejsza miarka „ciemnogrodzkiej” historii się przebrała i najwyższy czas abym wyszła z jej ciemnych miejsc z powrotem do światła.

Rokokowe olśnienia

Jakże diametralnie inny był etos moralny i estetyczny kolejnego proboszcza Katedry kiedy to, około 37 lat później, przy ołtarzach, rozmieszczono rzeźby postaci w diademach, personifikujące cztery cnoty kardynalne, autorstwa Macieja Polejowskiego. Szczególny duch ekumeniczny emanuje z figur z innego cyklu artysty, przedstawiających Kościół i Synagogę, ustawionych w narożach naw, na wysokich cokołach. Rzeźba, która uosabia Eklezję, stoi w nawie południowej i trzyma w ręce tiarę papieską. Dla przeciwstawienia i równowagi, w nawie północnej, stoi postać symbolizująca Stary Testament, która podobno oryginalnie trzymała tablice Dekalogu. Zostały jej wyciągnięte puste ręce z palcami in doubio, jakby unoszące w próżni fantomowy przedmiot. Nie ma jednak wiarygodnego dowodu na istnienie tablic. Istnieje druga hipoteza mówiąca, że ołtarze z jakiegoś powodu nie zostały ukończone pod względem myśli ikonograficznej i dłonie świętej postaci od początku były zastygłe w oczekiwaniu.

Artystycznie najbardziej zachwycające dla mnie są ołtarze boczne przy filarach międzynawowych, rozświetlane światłem ociekającym z witraży wysokich, smukłych okien na niebotycznych murach gotyckich. To kwintesencja rokokowego majestatu. Szczególnie finezyjne i urokliwe są potworki i bazyliszki, niby na antypodach ascezy, a jednak przyjaźnie franciszkańskie. Dynamiczne alegoryczne putta wdzięczą się w wyszukanych pozach; frywolne a jednak oddające hołd. Misternie wykonane fale morskie, płomienie języków, grzebieniaste muszelki, liście palmy i liście akantu, kartusze w kształcie ziaren fasoli, to ornamentyka, która oszałamia, ale i wywołuje uśmiech na twarzy, ciepło w okolicy serca. Napowietrzny taniec jest manieryczny w swoim stylu, radosny i elegancki. Sztuka baroku w swojej ekstremalnej fazie, bogata, kapiąca złotem o fantastycznie wysublimowanym odcieniu, gęsta od przepychu, świetlista, wypełniła każdą wolną przestrzeń gotyckiej świątyni, zgodnie ze stylem epoki. Rokoko w kontekście surowej, stonowanej polichromii bizantyjskiej ma swoje geograficzne i historyczne przełożenie, ale nosi też piętno indywidualnych gustów, pobożności oraz fantazji jej mecenasów i proboszczów.

Dźwięk otwieranych drzwi uświadamia mi, że byłam tu sama i zapomniałam o bożym świecie. Wchodzą jacyś ludzie, może turyści, i znakiem krzyża zaświadczają, że strefę profanum zostawili za drzwiami katedry. W swoim studiowaniu światła cofam się coraz bardziej w przeszłość, do miejsca gdzie ta świątynia miała swój początek, czyli do prezbiterium.

Śpiąca Maria i Pan Jezus z dzieciątkiem

Najcenniejszy zabytek świątyni stanowi polichromia bizantyjsko-ruska na ścianach prezbiterium oraz na sklepieniu nad ołtarzem głównym. Moim ulubionym freskiem jest scena ukazująca zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny i wiem, że nie jestem w tym odosobniona, bo zachwycają się obrazem niemal wszyscy, Sandomierzanie i przybysze. Jest on największy w cyklu i przedstawia sceny z życia Marii i Chrystusa. Całość tworzy niezwykle ciekawą i bogatą historię rozwijającą się na czterech poziomach, na polach wszystkich sklepień i przęseł. Fresk świeci światłem swojej paschalnej radości. O jego unikalności świadczy fakt, że uznawany jest za „jedyny zabytek tego typu, ukazujący w pełni całość kanonu malarstwa bizantyjskiego dla tego tematu”.[6] „Jedyny stąd aż po Bałkany”, dodaje znany sandomierski przewodnik, kiedy odwiedzam katedrę po raz kolejny, tym razem z fachową obstawą.

Całkiem niedawno wpadła mi w ręce przepiękna historia Matki Boskiej z czasów jej młodości pod tytułem „W imię matki”, autorstwa włoskiego pisarza Erri de Luca[7]. Powieść brzmi tak aktualnie, że dylematy młodej pary, nieoczekiwanie brzemiennej niezamężnej Marii i narażonego na kpiny w swojej wiosce Józefa, są zaskakująco bliskie mentalności współczesnego czytelnika. Dzięki temu można wejść w rozumienie tego świata z całą jego finezją i niuansami, choć odległego o dwa tysiące lat. I wraca myśl, że ponad czasem i miejscem łączy nas egzystencjalna wspólnota, pełna symboli i metafor. Powieść „W imię matki” jest ascetycznie prosta, jakby de Luca pisał średniowieczną ikonę.

I oto tu, dziś, na ścianie sandomierskiej Katedry mam ciąg dalszy tej samej historii, opowiedziany równie prostym językiem i też przejmująco pięknie. Maryja leży na łożu, na środku obrazu, a nad nią, tworząc znak krzyża, stoi jej syn i trzyma w ramionach małą dziewczynkę otuloną białą materią, symbolizującą czystość i boskość. Światło bieli rozlewa się, przenika do światła płynącego z okien, co daje wrażenie bezczasowości. Ta dziewczynka to dusza jego matki. Maryja umarła na ziemi, ale narodziła się dla nieba i wymowa tego dzieła jest na wskroś radosna, choć nie można mówić w przypadku malarstwa tej epoki o ekspresji psychologicznej postaci. Ekspresja jest w bryle, geście, świetle. Ona emanuje z samego malowidła, jego lucidus ordo, porządku światła i równowagi. Tym kodem odczytuję też renesansowe światło włoskich fresków, dlatego „Zaśnięcie Maryi” oglądam z ciekawością bliską moim niegdysiejszym dreszczom związanym z fabułami Piero della Francesca i Łukasza Signorelli’ego. Jakby z krwi i kości, były boskie znaki prowadzące do tajemnicy, a klucz do niej był zawsze ten sam - świętość rozpięta między niebem i ziemią. Nie sposób nie poddać się refleksji, że z jednej strony sandomierskie malowidło dzieli z renesansowym freskiem z Arezzo tylko (i aż) 30 lat, z orvietańskim 80 lat, a z drugiej strony - cała epoka w sztuce.

Trudno o lepsze miejsce dla unikatowej polichromii poświęconej Maryi, niż w Katedrze pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Jagiełło, król Polski, jeden z największych władców średniowiecznej Europy, (którego XX-wieczny pomnik stoi w nowojorskim Central Parku) z jednej strony mocarny wojownik, istny rex armatus, z drugiej strony, człowiek zainteresowany kulturą oraz ideą łączenia Orientu z Zachodem, przyczynił się do wysublimowanego oświetlenia sandomierskiej Katedry za pomocą wewnętrznego światła bizantyjskich fresków. Fakt, że przetłumaczył na litewski, swój rodzinny język, Modlitwę Pańską i Skład Apostolski świadczy o tym, że był człowiekiem bardzo religijnym i dbał o aurę ekumenizmu. Czy był też mistykiem, jak twórcy tych ikonograficznych obrazów?

Żurawie nad siedmioma wzgórzami

Dziś jest czwartego marca i wpłynęły na niebo pierwsze dzikie żurawie. Trzy klucze … cztery … pięć. Jeden za drugim. Stoję pod zamkiem i po lewej widzę Katedrę z jej urokliwą ażurową sygnaturką, która jest jakby za lekka, za delikatna w stosunku do swojego statecznego korpusu budowli, a więc wyrywa się, próbuje się poderwać do góry, wyciągając do nieba swój chudy, zielony, świetlisty dziób. I to wydaje mi się wzruszające, to współbrzmienie starego gotyku z neogotykiem. Po prawej stronie nieba, żurawie lecą z taką determinacją i rutyną jakby nic się nie zmieniło od kilkuset lat; jakby nie było wojen, potopów ani papieży. Co roku te same rzeki powietrza, zew tego samego wiatru od mórz i oceanów. Ten sam szlak i swoje miejsce w szyku.

Lekko mroźne marcowe niebo rozświetla się nadciągającą z południa wiosną. To dobry znak, bo tutaj, inaczej niż w Toskanii czy Umbrii, wiosenne słońce jest kapryśne jak kobieta w nowiu. Trzeba łapać każdy słoneczny promień i zatrzymać go na trudne czasy. Nie wiadomo kiedy i gdzie przyjdzie mi nagle znów rozświetlić jakąś katedrę w sobie lub w innych.

Krystyna Lenkowska

PAMIĘTNIK SANDOMIERSKI nr 4,

Muzeum Okręgowe w Sandomierzu, TOM IV, 2012

---

[1] Zbigniew Herbert „Barbarzyńca w ogrodzie”, 1998 Czytelnik; odwołanie dotyczy tytułu książki

[2] Mario Luzi (1914-2005), poeta włoski, autor medytacji napisanych do tradycyjnej wielkopiątkowej Drogi Krzyżowej prowadzonej przez Jana Pawła II przy Koloseum w Rzymie w roku 1999

[3] wg pomysłu Pawła Różyło, dyr. Muzeum w Sandomierzu, 14 maja 2009 r., o godz. 18.00 w ramach projektu „Poetycki most” San Gimignano - Sandomierz - Stawisko" w dwóch polskich miastach oraz we Włoszech aktorzy i poeci zaprezentowali wiersze i fragmenty prozy Jarosława Iwaszkiewicza 

[4] K.L. „Barbarzyńca w ogrodzie włoskim” NOWA OKOLICA POETÓW, Rok IV nr 9 (1/2002), Sztuka i Okolice

[5] Zbigniew Herbert „Barbarzyńca w ogrodzie”, 1998 Czytelnik, str. 72

[6] Ks. Stanisław Makarewicz „Bazylika katedralna w Sandomierzu”, przewodnik, Sandomierz 1976

[7] W.A.B. 2009, tłum. Marcin Wyrembelski