Poezja od swojskiego Wschodu, po Daleki Wschód, oraz Zachód TU i TAM
Na środku świata Wiersz Kiedy byłam rybą jest krótki i niemalże ostatni w tomiku wierszy, któremu tytułu po części użycza. Po części, bo tytuł poszerzony jest o klamrę „(lub ptakiem)”. „Kiedy byłam rybą / lub ptakiem” to pierwsze i zarazem ostatnie wersy wiersza i ptak nie jest objęty – czy też może odsunięty – klamrą. A w tytule jest! To intrygujący zabieg autorki, jakby nadając tytuł całemu zbiorowi wierszy Kiedy byłam rybą, w ostatniej chwili przypomniała sobie, że przecież jest w tym wierszu i ptak, z którego nijak zrezygnować. Ryba rybą, ale ptak też najwyraźniej być musi. I na pierwszym, nomen omen, skrzydełku książki jest ten wiersz umieszczony w całości. Jest więc wyróżniony. Tomik podzielony jest na trzy części, pierwsza nosi tytuł NA TEGO BĘC, druga TU – TAM, a trzecia, no, proszę, KIEDY BYŁAM RYBĄ. Stylizowane wizerunki ryby i ptaka znajdują się także na okładce, przy czym ptak leci w jedną stronę, ryba płynie w drugą. Ptak leci (domyślnie) w powietrzu, ryba płynie w (domyślnej) wodzie, a pomiędzy… A pomiędzy poetka w pierwszej osobie pisze o sobie. Gdyby była rybą, lub ptakiem, milczałaby, lub śpiewała, a że jest człowiekiem, mierzy się z tym wszystkim, z czym mierzy się człowiek, zabiega o swoje dobre imię, martwi o przyszłość, posiada różne potrzebne człowiekowi do życia przedmioty i zostawia na nich ślady swojej bytności… po ludzku szuka przyczyn i odpowiedzi. I – po swojemu – pisze wiersze. Między rybą a ptakiem dzieje się jej zwykłe ludzkie-ziemskie życie i tworzy jej niezwykła poetycka refleksja zawarta między okładkami książki. Czasami zwierza się ze szczególnych obserwacji, blisko siebie, zaraz obok, czasami kogoś w wierszu wspomina, był, lub była i zabrał go lub ją czas, a czasami zatacza coraz szersze i szersze kręgi i próbuje ogarnąć jak najwięcej, by uchwycić w wierszu którąś z nieuchwytnych uniwersalnych prawd. Może nawet takich, których nikt jeszcze nie dostrzegł, nie opisał, na przykład taką prawdę, że:
Czyż to nie piękna prawda obiecująca nie życie wieczne i spotkanie bliskich po śmierci, jak to zwykły obiecywać niedzisiejsze religie, ale wpisująca nasze jedyne na całą wieczność istnienie w nieprzerwany ciąg życia dającego życie, matki i dziecka, a nawet więcej, materii przechodzącej w materię, jak w wierszu Matka nie odchodzi:
A uniwersalne prawo natury, życia kosztem życia? W wierszu Wiosenna bezsenność:
I wreszcie zaskakująco niepokojący „czas nieczekania / tylko jeszcze nie wiesz na co”, w wierszu Na śmierć poety? By dojść do konkluzji w wierszu Drogi Lublinie będącej odwrotnością naszej, ludzkiej percepcji rejestrującej nieustające zmiany: „czyli jednak nic się nie zmieniło / poza czasem”. Poetka odbywa podróże nie tylko w czasie, ale i z jednego miejsca w inne miejsca. W wierszu Wiosna 2017 wraca: „do miasta / które nazywamy Naszym […] i daleko stamtąd wszędzie / w każdą stronę świata”. W części TU – TAM podróżuje już z większym rozmachem, raz jest w Krakowie (w wierszu Biały czarny Kraków), innym razem w Busku Zdroju (w wierszu Niebieska wiewiórka święto-krzyska). A jeszcze kiedy indziej „gdzieś / w czterdziestym siódmym”obserwuje, jak „żółta pod niebieskim niebem”bylina roztocznica „harcuje po Bieszczadach / Beskidach”, bo może przepędzono stąd ludzi dbających o ogrody gdzieś, hen, na zachód (w wierszu Roztocznica jedna! z podtytułem Akcji Wisła nie poświęcam). Od wydarzeń w wierszu Roztocznica jedna! nie mija pół wieku i już do gór na wschodzie dotarł Zachód i, w wierszu Bracia Karpaty, rysuje się taki oto obraz:
A im dalej na wschód, im bliżej Dalekiego Wschodu, tym więcej Zachodu. W wierszu China City, gdzie:
I tak mamy opisanie świata okrągłego, to już nie płaski XIV-wieczny świat, który przemierzał Marco Polo, gdzie Zachód kończył się na legendarnej Ultima Thule, a Daleki Wschód rozwiewał w mgłach i tonął w bezbrzeżnych wodach. W XXI wieku na Dalekim Wschodzie jest coraz bardziej ewidentny Zachód, a na naszym swojskim Wschodzie Europy wschodniej, podzielonej na tę przynależną do Unii Europejskiej i tę z UE wykluczoną, wycina się resztki lasów i buduje autostrady donikąd, i nie wiadomo, gdzie kończy się naród, a gdzie zaczyna beznarodowie. W wierszu Naród dedykowanemu Andrijowi Bondarowi, ukraińskiemu pisarzowi, który deklaruje, że „naród mu niepotrzebny”, poetka wyznacza, przesuwa i stawia własne granice:
I tak od prawdy do prawdy, od miejsca do miejsca, dziś i dawniej, wtedy i teraz, lokalnie i globalnie, od wiersza do wiersza, dochodzimy przy końcu do wiersza Kiedy byłam rybą, który użyczył swojego tytułu całemu tomikowi i dołożył jeszcze i ptaka od siebie (nawet jeśli w klamrach) i czytamy początek i puentę też spięte klamrą:
Tomik zamyka wiersz Europa mon amour. Jest w nim i historia: „Jedna jedyna zanim / Kolumb wyruszył za morza. I dziedzictwo: „popełniła wszystkie grzechy główne / teraz spłaca kolonialne długi”. I wyrok: „wilgotna i winna / skazana na dożywocie”.Takie jest to dzisiejsze Opisanie świata, nie prozą a wierszem, autorem jest nie mężczyzna, a kobieta, język nie jest jednym ze światowych powszechnie znanych języków, a językiem z bardziej wschodniej niż zachodniej Europy, Europa nie jest jedyna, a jedna z wielu, nie jest nawet centrum świata, bo okrągły świat nie ma centrum. A i Chiny nie są już Państwem Środka, bo Ziemia nie ma środka. Ale prawdy uniwersalne są wszędzie i wyrażać je można w każdym języku, a poezja jest, potrafi być, nadal piękna, mądra i ekskluzywna. Może też być przetłumaczona na każdy dowolny język świata i poruszyć każdego czytelnika, w każdym miejscu, bo odnosi się do wspólnego, bliskiego nam wszystkim globu, jedynego, jaki mamy, przynajmniej nim otworzy się przed nami Kosmos, co jeszcze swoje potrwa. Wprawdzie poetka otwiera swój tomik wierszem Kosmos – z dedykacją Pamięci Loli Chmieleckiej[2] – i chodzi w nim o wszechogarniający Kosmos (cosmos) miłości „pani Loli”, ale poetycko zmetaforyzowany w kwiatku zwanym kosmos podwójnie pierzasty, cosmos bipinnatus, roślinie jednorocznej (z greckiego „porządek, ozdobę”), bardziej znanej jako onętek lub ponętka, rosnącej tu u nas, na naszych ziemskich polach i w naszych ziemskich ogrodach. I, jeśli jesteśmy w ogrodzie: Krystyna Lenkowska uprawia wiersz wolny, czyli, jak chce definicja, „wiersz o luźniej budowie rytmicznej poza obowiązującymi poetyckimi formami i schematami”. A zatem wiersz wolny, to ten rodzaj poezji, który broni się treścią i językiem. „W wierszu wolnym – jak sama kiedyś pisałam – najtrudniejsza jest wolność”[3]. I pisałam dalej:
I odwrotnie, tym ważniejsze są: prostota, oszczędność, klarowność, celny dobór słów, rezygnacja z ozdobników. Taką poezję uprawia Krystyna Lenkowska. Jej wiersze przetłumaczono między innymi na języki: angielski, ukraiński, albański, chiński i hiszpański. Nagrodzono ją między innymi w Sarajewie, Macedonii-Albanii i Indiach. Jeden z jej wierszy włączony został do prestiżowej antologii polskiej poezji współczesnej Scattering in the Dark. A New Anthology of Polish Female Poets[4].
Krystyna Lenkowska, KIEDY BYŁAM RYBĄ (lub ptakiem), projekt graficzny Magda Dębicka, Instytut Literatury, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Kraków 2020.
Przypisy
|
